Bydgoszcz 2025-07-10

Lokomotywy elektryczno-spalinowe Pesa Gama 111ED.

Pesa Gama to rodzina lokomotyw elektrycznych i spalinowych budowanych od 2012 roku, przez zakłady PESA Bydgoszcz w Polsce. Lokomotywy są budowane jako spalinowe, elektryczne oraz elektryczno-spalinowe. Do 2022 roku, powstało łącznie ponad 50 lokomotyw w 3 wersjach: spalinowej, elektrycznej oraz hybrydowej, czyli o zasilaniu z sieci elektrycznej lub jeździe na agregacie prądotwórczym. Ten agregat prądotwórczy pozwala na eksploatacje lokomotyw z 15 wagonami wypełnionymi węglem kamiennym między innymi na szlaku Piła – Wałcz. Lokomotywa PESA GAMA 111ED to lokomotywa dwutrakcyjna, która prowadzi skład z prędkością 160 km/h, pod trakcją 3 kV DC i z prędkością 120 km/h, na szlakach bez drutu. Do tej pory lokomotywy Gama 111DE zostały zamówione przez PKP InterCity w ilości 16 egzemplarzy.

Historia lokomotyw Pesa Gama.

Odrodzenie polskiej techniki w projektowaniu i budowie nowych lokomotyw w Polsce nastąpiło z początkiem XXI wieku. W 2009 roku, zaprezentowano nową ciężką elektryczną lokomotywę towarową Dragon. Projektantem były Zakłady Naprawcze Lokomotyw Elektrycznych, które zostały przejęte przez Newag. W 2012 roku, firma Newag zaprezentował lokomotywę Griffin, a Pesa Bydgoszcz lokomotywę Gama. Już w 2001 roku, Pesa Bydgoszcz zadeklarowała, że przystępuje do projektowania i budowy lokomotyw elektrycznych i spalinowych oraz zespołów trakcyjnych i tramwajów.

Lokomotywa Pesa Gama przerodziła się w całą rodzinę pojazdów trakcyjnych. Lokomotywa powstała w ramach tematu „Uniwersalna lokomotywa elektryczna, wielosystemowa o budowie modułowej, do prędkości powyżej 200 km/h”. Pierwszym modelem z rodziny Gama jest lokomotywa 111Ed z dodatkowym silnikiem spalinowym, a właściwie agregatem prądotwórczym. Lokomotywę pokazano na targach InnoTrans w dniu 18 września 2012 roku, w Berlinie. Testy rozpoczęto w październiku 2012 roku. Testy była bardzo obszerne. W dniu 3 grudnia 2012 roku, lokomotywa osiągnęła prędkości 173 km/h. Lokomotywa otrzymała czasowy certyfikat dla obsługi pociągów osobowych z prędkością do 160 km/h, a pociągów towarowych z prędkością 140 km/h. Od stycznia 2013 roku, Lokomotywa 111Ed Marathon rozpoczęła regularna obsługę pociągów towarowych firmy Lotos Kolej. Od lutego 2013 roku, lokomotywy rozpoczęły jazdy w PKP IntrCity. Ani razu lokomotywy nie miały żadnego defektu, a lista drobnych usterek nie wpływała na bezpieczeństwo. W marcu 2014 roku, lokomotywy 111Ed Marathon testowali inni użytkownicy Pol-Miedź Trans i Orlen KolTrans.

W dniu 10 lipca 2014 roku, Urząd Transportu Kolejowego wydał bezterminowe certyfikat dopuszczenia do eksploatacji lokomotywy typu 111Ed. W dniu 15 kwietnia 2014 roku, podpisano umowę na dostawę dwóch lokomotyw typu 111Eb, dla Kolei Mazowieckich. W dniu 8 lipca 2015 roku, pierwsza lokomotywa Gama została kupiona przez przedsiębiorstwo Lokomotiv, Polskiego prywatnego przewoźnika, jednocześnie przewoźnik zamówił dwie kolejne lokomotywy. Do stycznia 2021 roku, Bydgoska Pesa wyprodukowała 33 lokomotywy; 22 elektryczne i 11 spalinowych.

Jednocześnie, w cieniu lokomotywy 111Ed powstała lokomotywa 111Eb, typowa lokomotywa elektryczna, zasilana z trakcji 3 kV DC, bez dodatkowego agregatu prądotwórczego. Lokomotywa 111Eb jest uniwersalna i przystosowana do obsługi składów osobowych i towarowych.

W lipcu 2014 roku, gotowy był pierwszy egzemplarz spalinowej lokomotywy Gama. Typ 111Db to lokomotywa wyposażona w agregat prądotwórczy który zasila energią elektryczna cztery silniki trakcyjne. Lokomotywa powstała na zamówienie PKP InterCity. Lokomotywa została zaprezentowana we wrześniu 2014 roku, na targach InnoTrans w Berlinie. W październiku 2014 roku, rozpoczęto testy na szlaku Rokietnica – Szamotuły. Najpierw testowano jazdy ze składami towarowymi, a następnie ze składami osobowymi. W 2015 roku, lokomotywa była testowana przez firmę Pol-Miedź Trans. W dniu 17 lipca 2014 roku, podpisano umowę na dostawę 10 lokomotyw spalinowych typu 111Db dla PKP InterCity.

Lokomotywa elektryczno-spalinowa Gama Dual Power typu 111DE.

Od 2021 roku, prowadzone były testy nowej lokomotywy oznaczonej Gama Dual Power 111DE-001. Lokomotywa ma trakcję elektryczną, o obniżonej mocy i trakcję spalinową o większej mocy. Lokomotywa będzie osiągać do 160 km/h na silnikach elektrycznych i do 120 km/h na silniku spalinowym (agregat prądotwórczy). Moc maksymalna lokomotywy to 2 800 KM.

Polska jest obecnie europejskim liderem w inwestycjach transportowych, a zmodernizowane szlaki kolejowe są fundamentem sprawnego systemu transportowego. W zakresie inwestycji kolejowych polskie spółki, a wśród nich PKP InterCity i PESA Bydgoszcz, zawieszają poprzeczkę bardzo wysoko. W październiku 2022 roku, PKP InterCity podpisało kontrakt z PESA Bydgoszcz, na zakup 16 nowych lokomotyw elektryczno-spalinowych Gama 111DE wraz ze świadczeniem usług utrzymania. Umowa z bydgoską PESA to świetny przykład tego, jak programy rządu Prawa i Sprawiedliwości wpłynął na rozwój polskiej kolei i polskich firm, którym obecnie PKP InterCity zleca zbudowanie lokomotyw hybrydowych. Hybrydowe lokomotywy będą pierwszymi tego typu pojazdami w parku taborowym przewoźnika. Wartość inwestycji zakontraktowanych przez PKP InterCity w ramach strategii taborowej wynosi już 7 mld zł brutto. Umowa podpisana przez PKP InterCity z bydgoskim producentem, obejmuje dostawę 16 lokomotyw hybrydowych o maksymalnej prędkości 160 km/h w trakcji elektrycznej i 120 km/h w trakcji spalinowej. Ponadto, kontrakt obejmuje świadczenie usług utrzymania przez co najmniej 60 miesięcy, a także naprawy gwarancyjne. Wartość zamówienia wynosi 554,6 mln zł brutto. We wrześniu 2022 roku, podczas Targów INNOTRANS, obie spółki podpisały warty 376 mln zł brutto, kontrakt na naprawę na piątym poziomie utrzymania (P5) 59 wagonów serii 152A i 154A. Do 2022 roku, obydwie spółki podpisały już umowy, o łącznej wartości 2,95 mld zł brutto. W ramach kontraktu PESA ma dostarczyć lokomotywy w terminie do 48 miesięcy od podpisania umowy, przy czym dostawa pierwszej z nich musi być zrealizowana nie później niż w ciągu 30 miesięcy. PKP InterCity planuje w pierwszej kolejności 6-miesięczną eksploatację obserwowaną pierwszego pojazdu tak, aby po obserwacji móc wprowadzić ewentualne poprawki techniczne, czy udoskonalenia przed odbiorem kolejnych pojazdów. Obecnie (2025 rok) w Polsce rządzą folksdojcze, masoni i komuniści, którzy są nieprzewidywalni. Na szczęście kontrakt jest realizowany. Trzeba także wspomnieć, że wiosną 2024 roku, rząd w Warszawie, sugerował firmie PKP InterCity zerwanie kontraktu z PESA Bydgoszcz. Powodem miały być opóźnienia w realizacji zamówienia. Ale obie firmy potwierdziły, że kontrakt będzie realizowany do końca. Możemy się domyślać, że jakaś osoba w rządzie, lobbowała za lokomotywami germańskimi dla PKP InterCity. PKP InterCity planuje wykorzystywać lokomotywy GAMA 111DE między innymi na szlaku: Zielona Góra – Leszno – Warszawa, Szczecin – Wałcz – Piła – Warszawa oraz Wrocław – Zielona Góra przez Żary i Żagań.

Pierwsza lokomotywa Dual Power miała trafić do PKP InterCity do końca kwietnia 2025 roku, jednak od dawna wiadomo, że tego terminu nie uda się dotrzymać. W ubiegłym roku, prezes PKP InterCity wskazywał, że dalsza realizacja stoi pod dużym znakiem zapytania. Ostatecznie jednak przewoźnik zdecydował się kontynuować zamówienie i nie zerwał umowy. Pamietajmy, że tak duży program nowej lokomotywy musi być obarczony dużym ryzykiem. PKP InterCity nie przewidywała lokomotyw 111DE w letnim rozkładzie jazdy w 2025 roku. Trakcja spalinowa ciągle jest największą bolączką PKP InterCity. Umowa na 16 lokomotyw spalinowo-elektrycznych GAMA 111DE jest kolejnym elementem konsekwentnie realizowanego programu inwestycyjnego „PKP InterCity – Kolej Dużych Inwestycji”.

Na torze doświadczalnym Instytutu Kolejnictwa w Żmigrodzie rozpoczęły się ostatnie testy prototypu lokomotywy dwunapędowej przez PESA. Lokomotywa Gama 111DE Dual Power testowana była w jeździe z wagonami na zasilaniu zarówno z silników elektrycznych, jak i spalinowego. To ostatni etap testów fabrycznych, po których rozpoczną się badania homologacyjne. Wiemy jedno – jest dobrze. Lokomotywa osiąga założone parametry trakcyjne, obydwa napędy spisują się bez zarzutu, a maszyniści chwalą płynne przejście pomiędzy rodzajami zasilania. Największą zaletą lokomotywy dwunapędowej będzie jej uniwersalność i możliwości operacyjne. Lokomotywa poprowadzi skład w sytuacji konieczności zmiany trasy, co nie jest takie rzadkie. Lokomotywa będzie przydatna także na stacjach początkowych i końcowych, gdzie bez problemu spełni funkcje jazdy manewrowej.

Konstrukcja 111DE.

Każda lokomotywa Gama ma układ jezdny Bo’Bo’, czyli jest wsparta na dwóch wózkach jezdnych. Wózki są konstrukcji Pesa Bydgoszcz. Odbiór prądu z sieci trakcyjnej jest realizowany poprzez jeden odbierak prądu Stemmanna. Proces przestawiania zasilania elektrycznego na spalinowy trwa maksymalnie do 5 minut. Prowadzenie lokomotywy ułatwia zastosowany tempomat. Maszynista ma do dyspozycji zestaw zewnętrznych kamery zamontowanych na zewnątrz pojazdu.

Szkielet pudła lokomotywy wykonany jest ze stali, o podwyższonej wytrzymałości. Boki pudła obłożono blachą aluminiową i profilami aluminiowymi. Długość lokomotywy wynosi 19,80 m. Na czołownicy zamontowano klasyczne sprzęgi, zderzaki i przewody hamulcowe oraz zasilające. Lokomotywa ma strefą zgniotu. Klatka maszynisty przewiduje 4 scenariusze zderzeniowe. Jest to specjalna konstrukcja kabiny maszynisty oraz elementy, których zadaniem jest zminimalizowanie skutków ewentualnego zderzenia. Wzmocniona klatka kabiny, której konstrukcję wykonano ze stali o najwyższych parametrach gwarantuje bezpieczeństwo maszyniście. W czasie kolizji, najpierw siłę zderzenia przejmuje sprzęg, a kluczową rolę spełniają absorbery energii, które poza jej pochłanianiem energii, zapobiegają również wspinaniu się pojazdów na siebie. W drugiej fazie energię zderzenia pochłania tak zwane honey comb (plaster miodu) – blok specjalnie ukształtowanych elementów aluminiowych. Zamontowany pod kabiną zgarniacz uniemożliwia przedostanie się jakichkolwiek elementów pod koła pojazdu. Pojazdy Pesa spełniają normę EN 15227 w ramach 4 scenariuszy zderzeniowych – kolizji z pojazdem o takiej samej masie, wagonem towarowym, ciężarówką oraz pojazdem osobowym. 

Gama 111DE jest lokomotywą ekonomiczną i minimalizującą koszty utrzymania. Firma PESA przedstawia lokomotywę 111DE jako trzecią generacje lokomotyw. Lokomotywa może być przeznaczona zarówno do obsługi pociągów towarowych do prędkości 140 km/h jak i pociągów pasażerskich do prędkości 160 km/h, a na szlakach bez drutu, prędkość do 120 km/h. Zaplecze socjalne maszynisty zawiera w pełni wyposażoną kuchenkę z mikrofalówką, lodówką, czajnikiem. 

Dane techniczne Gama DualPower 111ED: Długość 19,80 m. Szerokość 3,00 m. Wysokość 4,23 m. Masa 86 000 kg. Średnica kół 1,25 m. Prędkość maksymalna 160 km/h. Maksymalna siła pociągowa 300 kN. Silniki trakcyjne QSK60 – 2 013 kW. Silnik spalinowy 2 800 kW (DC) 1 560 kW (diesel). Zasilanie 3 kV DC. Napięcie zasilania (sieć trakcyjna) / Moc maksymalna – 3 kV DC / 2 800 kW. Napięcie zasilania (spalinowy agregat prądotwórczy) / Moc maksymalna – 3 kV DC / 1 560 kW. Silnik spalinowy Cummins QSK60, o mocy 2 013 kW. Średnica kół 1 250 mm. Prędkość maksymalna (napęd elektryczny/spalinowy) 160 km/h / 120 km/h. Układ osi Bo’Bo’. Masa służbowa 88 000 kg. Systemy bezpieczeństwa; SIFA, SHP, RS, ERTMS/ETCS. 

Silnik spalinowy Cummins QSK60, o mocy 2 013 kW. Silnik jest 4-suwowy, wysokoprężny, widlasty, V16, pojemność skokowa 60,2 litra, Moc 2 013 kW (2 700 KM). Prędkość obrotowa 1 800 obrotów na minutę. Turbodoładowanie podwójne, z chłodzeniem międzystopniowym (twin turbo + intercooler). Moment obrotowy ponad 10 000 Nm. Masa silnika 7 700 – 8 000 kg. Producentem silnika Cummins QSK60 jest amerykańska firma. Model ten jest wytwarzany w różnych lokalizacjach, między innymi w zakładzie Daventry Engine Plant w Wielkiej Brytanii, gdzie montuje się wersje silników do zastosowań morskich i stacjonarnych. 

Przykłady lokomotyw z silnikiem Cummins QSK60: PESA Gama 111DE – polska lokomotywa dwusystemowa (dual power): elektryczno-spalinowa; moc spalinowa 2013 kW. Stadler EURO Dual – niektóre wersje tej dwusystemowej lokomotywy (zależnie od konfiguracji zamawianej przez przewoźnika). Stadler EURO Light / UK Light – lekkie lokomotywy do ruchu pasażerskiego i towarowego na liniach niezelektryfikowanych, na przykład w Wielkiej Brytanii. Stadler SALi (South American Light Loco) – wersja dla Ameryki Południowej. Vossloh DE 18 – lokomotywa manewrowo-liniowa. Newag 6Dl / 6Dl-A – polska lokomotywa manewrowa w wersji z QSK60 (choć Newag najczęściej stosuje silniki MTU 4000, były też krótkie serie z silnikami Cummins QSK60).

Opracował Karol Placha Hetman