Iława 2025-08-23

Stacja Iława Główna.

Współrzędne geograficzne: 53.582N 19.573E. Elewacja 110 m. Adres ulica Dworcowa 3, 14-200 Iława, Polska.

Miasto Iława.

Miasto Iława to jest miasto w Polsce, leżące w województwie warmińsko-mazurskim i jest siedzibą Powiatu Iławskiego. Miasto zostało założone w 1305 roku. Powierzchnia miasta wynosi 21,88 km2. Populacja miasta wynosiła 32 106 mieszkańców, w 2024 roku. Miasto jest ośrodkiem rolniczym, przemysłu drzewnego, turystycznym i wypoczynkowym, silnie związanym z żeglarstwem.

Historycznie Iława leży w Prusach Górnych. Geograficznie miasto leży w Lasach Iławskich na Równinie Iławskiej, która jest częścią Pojezierza Iławskiego. Miasto położone jest nad Jeziorem Jeziorak, które jest najdłuższym jeziorem w Polsce; 27,45 km. Przez Iławę przepływają rzeki Iławka i Tynawałd. W obrębie miasta i jeziora znajduje się największa wyspa śródlądowa w Polsce; Wielka Żuława. Okolice miasta są silnie pofałdowane z powodu ostatniego zlodowacenia. 

Najstarsza forma nazwy Iławy to łacińska pisownia Ylavia. Ta forma funkcjonowała w dokumentach już w XIV wieku. Na przestrzeni wieków, pisownia i wymowa ewaluowały. W XIX wieku, obowiązywała nazwa Deutsch Eylau, czyli Germańska Iława. W 1945 roku, Iława została włączona w obszar Polski i polską nazwę Iława zatwierdzono w dniu 19 maja 1946 roku. 

Od 1305 roku, miasto było siedzibą urzędnika krzyżackiego. Miasto często nawiedzały zarazy i pożary. Podczas buntu, które było 1454 roku, mieszkańcy stanęli po stronie Związku Pruskiego dążącego do przejścia Prus spod rządów krzyżackich do Korony Polskiej. Po przegranej bitwie pod Chojnicami Iława znalazła się w granicach Państwa Krzyżackiego. W wyniku wojny 13-letniej (1454-1466), miasto trafiło jako lenno do Korony Polskiej. W 1525 roku, Iława znalazła się w Prus Książęcych. Potop szwedzki zniszczył miasto kompletnie. W 1706 roku, miasto strawił największy pożar. W połowie XIX wieku, miasto liczyło około 3 000 mieszkańców. Był tutaj sąd i urząd celny. Doprowadzenie kolei nie wpłynęło znacząco na rozwój miasta. Nie powstały nowe zakłady pracy, a miasto stało się miastem garnizonowym. Zbudowano trzy kompleksy koszar, z których najnowszy kompleks jest obecnie więzieniem. Przed wielką wojną światową miasto liczyło około 4 500 mieszkańców. W 1912 roku, zbudowano ratusz. W 1901 roku, powstała gazownia, a w 1903 roku, wodociągi. 

Warto wspomnieć, że germańska Iława miały przemyślany układ centrum miasta. Przed wielką wojną światową planowano zbudowanie drugiego centrum administracyjno-handlowe. Jednak zamiana miasta na garnizonowe zmieniło te plany. Nie sprzyjało to rozwojowi i napływowi nowych osadników. Wręcz przeciwnie, odstraszały nawet mieszkańców Iławy. W efekcie, w Iławie nie powstała duża dzielnica willowa, zgodna z ówczesnym trendem europejskim; miasta ogrody. Nie powstał żaden park, ani bulwary nad Jeziorakiem. W 1939 roku, Iława liczyła 12 772 mieszkańców.

W wyniku Kongresu Wiedeńskiego, Ziemia Działdowska weszła w skład Polski, bez plebiscytu. W 1920 roku, w Iławie był plebiscyt, w którym 95 % mieszkańców opowiedziało się za przynależnością do germani. W mieście szerzyło się bezrobocie, a dla bezrobotnych organizowano roboty publiczne. Mieszkańcy traktowali Hitlera jako jedynego męża opatrznościowego. Podczas drugiej wojny światowej, w mieście zorganizowano dwa obozy karne w których osadzono Polaków i moskali. Osadzeni pracowali po 14 godzin, przy rozbudowie węzła kolejowego Iława, jako jednego z głównych ośrodków kolejowych ataku na braci moskali. Jesienią 1944 roku, przygotowywano się do ewakuacji miasta, której nigdy nie ogłoszono. W dniu 22 stycznia 1945 roku, do Iławy wkroczyli żołnierze sowieccy z 2. Frontu Białoruskiego. Miasto było praktycznie niezniszczone. Ale w ciągu kilku tygodni sowieci niemal zrównali miasto z ziemią. Maszyny i inne mienie wywieziono do Moskwy. W dawnym obozie pracy powstał obóz jeniecki. Więźniów wykorzystywano do prac przy dostarczaniu kradzionego mienia na stację kolejową, a także wywożono ich na roboty do CCCP. 

W 1945 roku, w wyniku decyzji wielkich tego świata, Iława została włączona do Polski. Zorganizowano polską administrację i do Iławy zaczęli napływać polscy osadnicy. Głównie to były osoby chętne do pracy na kolei, ale bez doświadczenia zawodowego. Dla nich organizowano kursy, a wkrótce otwarto szkołę zawodową. Iława przyciągała osadników niezniszczonym Kościołem Przemienienia Pańskiego, gdzie byli już polscy księża. Kościół pochodzi z XIV wieku. Do 1948 roku, pozostała ludność germańska wyjechała do rajchu. Z powodu ważnego węzła kolejowego Iława zaczęła się dynamicznie rozwijać, który nie miał odpowiednika w historii miasta. Lokomotywownia stała się jedyną z największych w Polsce. Z końcem 70-lat, na kolei pracowało około 5 000 osób. Miasto było znane także z dużego zakładu karnego, który był na terenach jednych z byłych koszar. Zakład karny to także był duży pracodawca w Iławie. W czasach PRL w mieście powstały zakłady przemysłu ziemniaczanego, fabryka podzespołów samochodowych, tartak, zakłady prefabrykatów trzcinowych (suprema), betoniarnia, wytwórnia cegły silikatowej i zakłady młynarskie. Odbudowano ratusz z 1912 roku. Uruchomiono młyn elektryczny, nad Jeziorakiem. Drugi kościół pod wezwaniem Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP, był zbudowany w 1933 roku, a po zniszczeniu go przez moskali w 1945 roku, został odbudowany.

Wiele budynków użyteczności publicznej i byłych fabryk zostało odbudowanych. Wiele z nich zostało wpisanych na listę zabytków; dworzec, zabytkowe perony i ich zadaszenia, ratusz, budynek administracyjny rzeźni, dawny budynek gazowni, młyn wodny, trzy wieże wodne, budynek szkoły przy ulicy Kościuszki i cztery budynki przy ulicy Kościuszki. Przy ulicy Kościuszki zachowała się jedyne budynki nie przerobione przez architektów moskiewskich. Inżynierowie z Moskwy przebudowali 80 % budynków w Iławie.

W czasach PRL Iława miała największą populację; 33 327 mieszkańców. Przez jakiś czas, Iława rywalizowała z miastem Susz; administracyjnie i gospodarczo. Nad jeziorem Jeziorak dwukrotnie przebywał biskup Karol Wojtyła, późniejszy święty papież Jan Paweł II. 

Obecnie (2025 rok) podstawowe gałęzie gospodarki w gminie Iława to: Rolnictwo (szczególnie chów i hodowla zwierząt, przede wszystkim drobiu). Przetwórstwo przemysłowe (szczególnie produkcja wyrobów z drewna i produkcja mebli, produkcja artykułów spożywczych, produkcja wyrobów perfumeryjno-kosmetycznych). Turystyka i wypoczynek.

Kolej w Iławie.

Iława jest ważnym węzłem kolejowym w Polsce. Tutaj krzyżują się LK Nr 9 Warszawa – Gdańsk oraz LK 353 Poznań – Toruń – Olsztyn – Skandawa. Tylko tutaj, na terenie województwa warmińsko-mazurskiego zatrzymuje się pociąg EZT Pendolino. W mieście znajdują się dwie stacje: Iława Główna, Iława Miasto. 

Pierwszy pociąg przyjechał do Iławy w grudniu 1872 roku. Wówczas zbudowano linie kolejową Toruń – Olsztyn, a dokładnie szlak kolei toruńsko-wystruckiej. Oddano do użytku odcinek łączący Jabłonowo Pomorskie – Ostruda. W 1873 roku, linia dotarła do Królewca. W czasie, gdy dobiegały końca prace związane z budową kolei toruńsko-wystruckiej, rozpoczęto przygotowania do budowy linii łączącej Malbork – Mława, którą ukończono w 1876 roku. Iława zyskała kolejowe połączenie do Gdańska, ale także, poprzez Kolej Nadwiślańską (szerokotorową), z Warszawą i Lublinem. 

Linia kolejowa Nr 353 Toruń – Olsztyn, powstała jako fragment sieci Pruskiej Kolei Wschodniej; drugiego, południowego ciągu kolejowego przez Prusy Wschodnie. Szlak wybudowano w okresie 1871–1873, z Torunia przez Iławę, Olsztyn, Korsze do ówczesnej Wystruci (Insterburg), dziś Czerniachowsk w Obwodzie Kaliningradzkim. Celem było skrócenie i odciążenie głównego szlaku Ostbahnu oraz lepsze skomunikowanie Warmii i Mazur. W dniu 20 listopada 1871 roku, otwarto pierwszy odcinek Toruń Główny – Jabłonowo Pomorskie. W dniu 1 grudnia 1872 roku, otwarto odcinek Jabłonowo Pomorskie – Ostróda. Linia przebiegła przez Ziemię Chełmińską i Mazury Zachodnie. Odcinek Ostróda – Olsztyn Główny uruchomiono w dniu 15 sierpnia 1973 roku, zamykając całą linie, bo już w dniu 1 grudnia 1872 roku, oddano do ruchu odcinek Olsztyn Główny – Czerwonka. Most kolejowy w Toruniu przez rzekę Wisła, został ukończony dopiero w dniu 15 sierpnia 1873 roku. 

Należy wspomnieć, że wytyczanie linii było trudne, bo ścierały się różne interesy. Unikano prowadzenia linii blisko granicy z Królestwem Polski, które było całkowicie zależne od Moskwy. Z drugiej strony nie chciano dublować linii która już była. Budowa w okresie 1871–1873 przebiegała w trudnym terenie, pomiędzy licznymi jeziorami i pofałdowanym terenie Warmii i Mazur, które było efektem ostatniego zlodowacenia. Wymagało to wykonania licznych przekopów i nasypów oraz szeregu obiektów inżynieryjnych. Największym był wspomniany już most w Toruniu. Bardzo trudny był odcinek linii w rejonie Ostródy. 

Wraz z budową magistrali toruńsko-wystruckiej, na peryferiach Iławy zbudowano pierwszy budynek dworca. Budynek bardzo szybko okazał się za mały. Zdecydowano się na jego rozebranie (1899 rok) i postawienie nowego reprezentacyjnego dworca w 1905 roku. W miejscu starego dworca jest Peron 1. Dzięki temu równia stacyjna została powiększona. 

Ponieważ dworzec Iława Główna, początkowo Iława Wschodnia, znajdował się stosunkowo daleko od centrum miasta, dlatego zbudowano kolejną stację niedaleko zabudowań Starego Miasta na linii malborsko-mławskiej. Stację nazwano Dworzec Miejski (Stadtbahnhof), a obecnie Iława Miasto.

Początkowo linia kolejowa Malbork – Mława, nazywana malborsko-mławską, był linią drugorzędną, a to głównie z powodu postawy moskali, którzy nie byli zwolennikami rozwoju kolei, a szczególnie połączenia obu kolei. Prusacy linie tę wykorzystywali głównie do transportu zboża i innych płodów rolnych oraz drewna z Podola, Wołynia i Ukrainy do portu gdańskiego. Linia bowiem miała się w przyszłości połączyć z Koleją Nadwiślańską. Za budową linii kolejowej lobbowali kupcy i przemysłowcy z Gdańska. Szlak ten był najkrótszym połączeniem Gdańska z Warszawą. Kiedy doszło do połączenia kolei pruskich i kolei moskiewskich, różna szerokość torów była istotną wadą. Wynikała stąd konieczność kosztownych przeładunków na stacjach granicznych w Mławie i Iławie. Wymiana zestawów kołowych systemu Breidsprecha, nie rozwiązywała problemu. Na stacjach stosowano tory położone wyżej i niżej. Z wagonów stojących wyżej łatwiej było przenosić worki i skrzynie do wagonów stojących niżej.

Trzeba także napisać, że od 1862 roku, było już połączenie Gdańsk – Bydgoszcz – Warszawa, ale było to połączenie znacznie dłuższe i nie satysfakcjonowało ono kupców z Gdańska. W 1872 roku, został zawiązany komitet budowy linii przez Malbork, Iławę i Mławę. Towarzystwo otrzymał nazwę Koleje Malborsko-Mławskiej, a po germańsku Marienburg – Mlawaer Eisenbahn. W dniu 1 czerwca 1872 roku, rząd pruski udzielił koncesji na budowę i eksploatację linii. Zatwierdzono trasę: Malbork – Prabuty – Iława – Działdowo – Mława. W tym czasie, Mława była w zaborze moskiewskim, w Królestwie Polskim, które całkowicie było zależne od Moskwy. Towarzystwo zgromadziło kapitał w wysokości 25,7 miliona marek. Ta kwota pozwoliła na uruchomienie linii do końca 1877 roku. 

Linie oddawano do eksploatacji etapami. W maju 1876 roku, uruchomiono odcinek Malbork – Iława. W dniu 21 października 1876 roku, uruchomiono odcinek Iława – Montowo. W dniu 15 maja 1877 roku, uruchomiono odcinek Montowo – Działdowo. W dniu 1 listopada 1877 roku, uruchomiono odcinek Działdowo – Mława. Wówczas rozpoczęła się graniczna wymiana gospodarcza. Kursowały pociągi towarowo-pasażerskie. Do Prus przywożono przede wszystkim surowce rolne; zboże, otręby, mąkę, ziemniaki, masło, jaja, bydło rogate, kaczki, gęsi, a także drewno budowlane. Eksportowano maszyny (w tym lokomobile), narzędzia rolnicze, wyroby stalowe, galanterię, nasiona, nawozy sztuczne i inne. 

Budowę Kolei Malborsko-Mławskiej, regulowała pruska ustawa z dnia 3 listopada 1838 roku, o przedsiębiorstwach kolejowych. Dlatego do budowy angażowano kapitał prywatny, a wykup przez państwo miał nastąpić po 30 latach użytkowania. Jednak państwo wykupiło linie wcześniej, bo w dniu 18 maja 1903 roku. Wówczas linia trafiła pod zarząd Gdańskiej Kolei; KPEV (Królewsko-Pruskie Koleje Państwowe). 

Po zakończeniu wielkiej wojny światowej, na mocy Traktatu Wersalskiego, Polsce przyznano Działdowo i fragment linii aż do stacji Rakowice (stacja graniczna). Stacja Smolniki należała już do germańców. Ziemia Działdowska była przyznana Polsce bez plebiscytu. Ta sytuacja utrudniła przewóz towarów od strony Warszawy do Gdańska, choć w traktacie była mowa o wolnym handlu. Warto wspomnieć, że w Iławie był plebiscyt i 95 % mieszkańców opowiedziało się za przynależnością do germańców. W zaistniałej sytuacji pociągi z Warszawy w Działdowie kierowano na szlak: Brodnica – Jabłonowo Pomorskie – Grudziądz – Laskowice Pomorskie i na północ. Dalszy odcinek linii: Iława – Prabuty – Malbork – Tczew, miał charakter regionalny. Jak nie trudno wywnioskować, taka sytuacja była do 1 września 1939 roku, kiedy to germańcy napadli na Polskę. Wszystkie szerokie tory na terenie Polski, już od wielkiej wojny światowej, były systematycznie przekuwane na tor normalny 1435 mm. Okres 20-lat, to był za krótki czas, aby szlak Działdowo – Brodnica – Jabłonowo Pomorskie – Grudziądz – Laskowice Pomorskie, stał się istotny dla rozwoju tego regionu. Tym bardziej, że przebiegał on przez byłe tereny pruskie. 

W sierpniu 1902 roku, oddano do użytku nową jednotorową linię kolejową: Iława – Nowe Miasto Lubawskie – Tama Brodzka. Linia rozpoczynała się na linii Nr 353, pomiędzy stacjami Iława Główna – Jamielnik i biegła w kierunku południowym. Linia miała Nr 251, była jednotorowa, niezelektryfikowana. Były stacje: Radomno – Bratian – Nowe Miasto Lubawskie – Kurzętnik – Kaługa – Szramowo – Bajkowo – Tama Brodzka – Brodnica. Była to linia znaczenia lokalnego, wykorzystywana do przewozu osób i towarów. Ruch na linii Nr 251 wstrzymano w 2000 roku i rozebrano ją do dnia 28 lipca 2010 roku. Jej długość wynosiła 41,969 km.

Mimo gotowych projektów i planów, nigdy nie zrealizowano budowy linii kolejowej Iława – Zalewo.

Dworzec Iława Główna. 

Dworzec w Iławie zlokalizowany jest w południowo-wschodniej części miasta. Elewacja frontowa usytuowana jest w kierunku północno-zachodnim. Dworzec kolejowy Iława Główna, zgodnie z powszechną opinią należy do jednych z najładniejszych. Bez wątpienia jego wygląd można zawdzięczać tutejszym rajcom miejskim. Budowlę z czerwonej cegły wzniesiono w 1905 roku, w stylu neogotyckim i jak dawniej pełni nadal funkcję reprezentacyjną. Budynek wzniesiono na planie wydłużonego prostokąta. Budynek jest wielobryłowy i ma liczne ozdobne elementy; ryzality, gzymsy, ostrołukowe zakończenia okien, które są różnej wielkości. Jest wielki stromy dach, który jest pokryty czerwoną dachówką. Dach przykrywa użytkowe poddasze. Zewnętrzna okładzina została wykonana z czerwonej cegły klinkierowej. Dworzec jest podpiwniczony, ma dwie główne kondygnacje i użytkowe poddasze. 

Centralnym miejscem dworca jest reprezentacyjny hol, utrzymany w kolorach brązowo-pomarańczowych. Jest to budowla typu lukarna. Lukarna to architektoniczny element dachu w postaci nadbudówki, która doświetla i wentyluje poddasze, tworząc dwie pionowe frontowe ściany, w których umieszcza się okna, często z witrażami. W budynku dworca jako witraże jest herb miasta Iława. Ściany boczne łączą się z połacią dachu. Sklepienie jest drewniane, ciemnobrązowe. Na bocznych ścianach są tak zwane ślepe okna (24 sztuki) w których umieszczono mozaiki. W większości ślepych okien są motywy roślinne. Osiem z tych mozajek przedstawia herby miast do których można było pojechać z Iławy. Są herby: Gdańsk, Malbork, Toruń, Prabuty, Wąbrzeźno, Brodnica, Działdowo, Kowalewo. Herby odtworzono po 1945 roku, po zniszczeniu dworca i mają Polskie podpisy czcionką gotycką. Ściany wzmocniono stalowymi odciągami. Na środku umieszczono modernistyczny żyrandol. Lamperia wykonana jest z brązowych płytek ceramicznych. Ściany wewnątrz są także zdobione motywem roślinnym. Reprezentacyjne wejście składa się z dwóch dwuskrzydłowych brązowych drzwi. Tuż nad drzwiami umieszczono analogowe zegary; w środku i na zewnątrz. Podłoga ma wykładzinę ceramiczną z żółtych płytek. Są ścieżki prowadzące. Z boku są przejścia do strefy kas biletowych, poczekalni (dawna restauracja), toalety. W holu znajdują się schody, które prowadzą do tunelu i na trzy perony. W holu ustawiono bankomat. 

Pomieszczenie kas biletowych jest po prawej stronie od głównego wejścia do dworca i dostosowane jest do charakteru holu. Ściany są wyłożone brązowymi płytkami do wysokości 2 m. Reszta jest pomalowana na kolor żółty. Są trzy okienka kasowe obłożone drewnianą boazerią, a u góry są zakończenie łukiem. Podróżni ustawiają się wzdłuż metalowych kutych barierek i stoliczków na których można położyć podręczny bagaż. 

Poczekalnia to jest była restauracja-poczekalnia. Poczekalnia znajduje się po lewej stronie po przejściu przez główne wejście. We wnętrzu są reprezentacyjne duże okna zakończone ostrołukowo. Sufit jest drewniany, belkowy w kolorze brązowym. Są dwa modernistyczne żyrandole. Ściany są pomalowane na kolor słomkowy, a do wysokości 1,5 m jest drewniana brązowa boazeria. Podłoga jest ułożona z ceramiki w kolorze kremowym. Pasażerowie mają do dyspozycji ławy w kolorze brązowym, która idealnie psują do charakteru wnętrza. We wnętrzu są automaty do napoi i przekąsek. 

Dworzec został w 2006 roku, wpisany na listę zabytków. W okresie 2010-1012, przeprowadzono remont generalny budynku (rewitalizacja). Zainwestowano 16,75 milionów złotych. Z elewacji zdjęto wówczas zbędne tynk. W 2011 roku, do rejestru zabytków wpisano również zespół peronów w postaci zadaszeń oraz tunelu przejścia podziemnego z wyjściami na perony nr 1,2 3. 

Do budynku dworca przylega budynek poczty, który został zbudowany także w stylu neogotyckim. Naprzeciwko dworca, na wyniesieniu, znajdują się dwie zabytkowe, kolejowe wieże wodne z okresu rozbudowy stacji kolejowej, na przełomie XIX/XX wieku. Pierwsza wieża jest wieloboczna, na górze z pruskiego muru i we wnętrzu ma dwa zbiorniki na wodę. Wieża druga jest klasyczną wieżą jakich wiele jest na terenie Polski. W 1970 roku, w 25 rocznicę powrotu Ziemi Iławskiej do Polski, przed dworcem Głównym w Iławie, z inicjatywy kolejarzy iławskiego węzła ustawiono pamiątkowy głaz pamięci: „Bojownikom o Polskość Warmii i Mazur w 25-lecie powrotu ziemi iławskiej do macierzy”. W dniu 24 czerwca 2019 roku, przed Dworcem PKP Iława Główna jest teren któremu nadano nazwę Placu Iławskich Kolejarzy. Plac został wyremontowano w 2018 roku, a w wyniku prac modernizacyjnych, pod głazem ustawionym w 1970 roku, odkryto zakopaną tubę z aktem erekcyjnym, pod którym podpisali się ówcześni włodarze miasta oraz kolejarze. W rejonie dworca stoi pomnik techniki parowóz TKt48-53. Z południowej strony dworca znajduje się wielokondygnacyjny budynek z użytkowym poddaszem, który pełni rolę administracyjno-mieszkalne. 

W czasie drugiej wojny światowej, stacja Iława Główna została rozbudowana. Zwiększono ilość torów stacyjnych, a wiele z nich zostało wydłużonych. W południowej części stacji, obok lokomotywowni, zbudowano wówczas trzecią wieżę wodną. Wieża jest ceglana, okrągłą, nakryta stożkowym dachem i ma wysokość 70 m. Wieża była wystawiona na sprzedaż (2019 rok) za kwotę 70 000 złotych. 

W okresie 2012-2015, stacja Iława Główna została zmodernizowana w ramach rewitalizacji linii kolejowej Nr 9. Wymieniono tory i zmieniono układ torowy. Zamontowano nową trakcję elektryczną. Zbudowano nowy dwukondygnacyjny budynek, w którym umieszczono LCS. 

Perony: Na stacji Iława Główna są trzy perony wyspowe, dwukrawędziowe. Peron 1 ma długość 390 m i ma zadaszenie o długości 232 m. Peron 2 ma długość 387 m i ma zadaszenie o długości 170 m. Peron 3 ma długość 387 m i ma zadaszenie o długości 57 m. Perony mają krawędzie wyłożone płytami bordowymi z żółtymi liniami ostrzegawczymi. Płyty mają wymiary 2 m x 1 m. Reszta peronów jest wyłożoną betonową kostką brukową, w kolorze szarym. Podczas remontu perony zostały przesunięte w kierunku południowym. W efekcie historyczne zadaszenia, na peronie 2 i 3 wystają poza perony z północnej strony. Pozostawiono historyczny tunel, który częściowo wyłożony jest kamienną okładziną i ma kute barierki. 

Opracował Karol Placha Hetman